Thursday, May 19, 2011

Khel huai ngeinate le Ngaihsutna hoih lo pawlkhat

Rev.John_Thanghum
Leitung ah mi nam kim ngeina leh khuasak zia tuam ciat ki nei a, hi nam te ngeina hoih pen, tua namte a hoih kei cih ding om lo hi. Eima namciat sungah ih nuntakna anuam thei pen dinga I zat pen ahoih pen hi pah hi. Tua ahih manih zat ngeina te pen, ih mun, ih mual leh nuntak zia tawh ki tuak ( hong suakta sak, hong pi cing sak ding) ahih leh zang ding hi a, ih mun leh mual, ih nuntakzia hong ngak semsem ding te zat ding hi lo hi. tua ahih man mi khangto gam te in ngeina khek ding haksa sa lo uh hi. “ngeina a kip omlo a,  mite deih dan dung zui a, ki khelkhel thei) ci-in gen uh hi.

Misi ni tampi koih nopna

Zomi te pen sangmang te in “misi leh lamdot it-te” ci-in hong ciam the kici khat ka za ngei hi. Lamdawt tot nop pen pha mawh kei lai in, ih misi it mawk pen
buai huai mahmah hi. Misi itna a hang pen, “a siten mel theih teng kim ding deih” or “ tua ding in hong vai khak ahih man kizui”, cih leh tua dingin a gamla
a om mel theih teng kim dong kingak in si luang a uih vauvau dong ki koih hi. Inn sung teng bang uih vauvau liangin, a kiim a-tu silung don ding tanu teng
bang nak hum sa in, ut lo pipi in om khipkhep uh hi. va phun ciak kha leh, tanu ginalo ki cih lau in phunciak ngam lo hi.

Hih pen ih ngaihsutna dik khol hiau lo, khek mengmeng ding khat ahihi. Vangik lua mahmah khat ahihi. Ih veeng Lusei te in tua bang nazang hetlo uh a, misi pen a sih khit the ni tum sak lo a, paih pah ding nah an ciam hi. tua bangin a nungsang ah thupiang teng nung viahawm uh a, u leh nau, mel theih kimuh tuahna tuam vaihawm uh hi. tua ahih man asi sa khat hangin vai tampi ki khak sak lo hi. Etteh huai mahmah hi. Taanglai, Laisaingtho to lui hun lai-in, sawt kikoih a om hang amau along uih loh nang za namkhat zutin kem cinguh hih tuak hi. cidamna lam pen en leeng, misi khat pen asih khit nai thum sungin a sung a om lungno te (natna hoih lo anei bang hi leh) pai khia hi.

Moman tampi kilak na

Mo man kilak na ahang atam zaw pen a nu leh pa, innkuan ten phallo, ahih kei leh ki pii khit the, a kimak ding lau, cih bang hi thei hi. Pawl khat ten tanu pen nu leh pa hong en ding pen pasal nei leh hong enkik non lo ding aih the, man la in, tua tawh nu leh pa hong en leh cih ngaihsutna zong om hi. Hi zong ahau ta ding haksa lo napi azawng ta ding thu haksa khat ahihi. Hih bang hangin zi nei ngamlo tampi om thei hi. Hi zong ih nuntak khuasak zia tawh ki tuak khollo khat a hi gige hi.

Ta tampi nei in u leh nauteng min tan ding ngaihsutna:

Ta tampi neih huai, huai lo pen biakna-upna lam ah a ki nial theih thu khat hi. Ta tampi neih huai a ci ten LST sung mah pan san uh a, neihhuai lo aci ten zong LST mah pansan uh hi. Ahi zong hi pen numei cidam na zong tawh kisai a, ih inn sung omzia (neihsa) zong tawh kisai hi. a Khangto gam te ah, a tampi sangin, taksatna (quality) thupi sak zaw hi. Laisaingtho siam ten, OT ah ta tampi nei in, pungun khang un, ci-hi ci-in gen mah a, ahi zong NT ah tua thu tawh kisai na gen nonlo hi. A hang pen mimal ngaihsutna tungah khensat ding cih ahihi, ci-in gen uh hi.
Mihing pen a pian ma-a, kidal pen mawhna hilo a, gilsungah mihing a aom khit the suksiatna pen mithahna hi-a, Pasian hehna piang sak hi. John leh Charle Wesley te unau 19 pha a, anu (susanna) pen a upna khauh lua ahih man a tate Pasian mizat piang sak hi. Hih zong etteh huai khat ahihi. Ahi zong tuhun the ta pen neih cihtak ki nei a, a pattah lam ki hat het lo hi. Pasian in leitung mipil  te zong ih phattuam na ding a zat theih ding a hong piak hi-a, amau zong dot ding kisam hi.

Ka tate ahoih na ding pawlpi (siate) tavuan.

Ih tate pen sia te tawh a ki thuah hun pen kal khat nai khat sung bang bek bang hi-a, a tamzaw nu leh pa tawh( adiak in nute tawh) ki thuah tamzaw hi. tua ahih man sia te in ih tate hong makaih sak zolo ding hi.Sia te in hong huh thei bek a, tavuan hong laksak zolo hi. Tate a hoih kei leh kua ma dang ki ngawh thei lo ( alawm te zong ki ngawh theilo) a, eimah nu leh pa mawh puak ahihi. Sakhi a pisan a, ano zong san ki ci a, sa khi alawm te san a, amah zong san” kici lo hi. Tua ahih man tate tawh hun lak kul a, pattah kul hi.

By- Rev. John Thang Hum, USA

Dr. Vum Son Tangthu

http://zogamonline.com/images/stories/vumson_thumb.jpg
By: Mang Khan Cing (Bianca Son)
Ka pa Vum Son Suaktak pen Pu Ngul Zam le Pi Neam Mang-te sungpan 1937 November 9 ni in Sizang khua ahi Tamdeang khua ah suak hi. Asuah ma-in a u te 2 sungtholh tawh si uhi. Tua ahimanin unau 8 lakpan aupen ong suak hi. Vum Son pa pen health inspector khat hia Zogam akhunglam khuapi 3 ah nasem hi. Apa tawh mun tuamtuam ah zui kawikawi ahimanin Zogam khunglam aa kampau lianzawte pau thei gai hi. Pau thei bekhilo Zomite sungah kampau dangdangte in adangdang kampaute atheih theih nadingun zong bawl lai hi.
Zogam ah Sangmangte 1812 akipan ong lutta uh ahi hi. Anulepate pen Tapidaw aciik mahmahte uh ahi hi. (Tua hun lai aa) Tapidawte in kamdawn tangthute pen biakna tawh kituakloin ngaihsun uh ahiman tua bang kamdawn tangthu gennate kikham hi. Ahizong Vum Son ii anu lampan apu in khua na mukhol-a tua kamdawn tangthute kemcing zo ahimanin Vum Son in Zo Tangthu (Zo History) thu ong thei thei ahi hi. Hih bang tuahkhakna hangin amah bek hilo adang mitampi ii nuntaknate seekpha ahi hi.
Falam ah Tan X a on khitciang Zangkong pilna sang sinna RASU ah sang zomin BSc (Geology) ong ngah hi. Hih mun ah Vum Son in kampau thak, Kawl pau, sin kha-a ngeina thak khat tawh kituak kha hi. Kawlgam mun tuamtuam pan sang naupangte tawh kimu kha zel ahimanin minam dangte tawh kithuah zia ong sin toto thei zel hi. Tua mun ah zong mualsuak hi. Zangkong aom sungin amah pen aksi khin kimawlna (Chinese checkers) siampen ahimanin minthang simsim hi.
Gam bup laivuanna ah mat sang tak tawh gualzo ahimain Freiberg, Germany (nidanglai East Germany) ah pilna sinbeh theihna hamphatna ngah hi. Tua mun ah MSc zo-a tua khua mah aa Petroleum Exploration and Mining Academy ah PhD zom suak hi. Zogam tawh gam zapi akigamlatna hih mun ah zong lawl le gual neihna le a sia professor-te zahtakna ngah thei zah dingin nungta hi. Atatakin PhD kam kinialna (defenses)te ah angai dingin sapna tampi ngah zel ahi hi.
Tua kikalin ka nu, German tualsuak, tawh kimu uhi. Kiit kingai pah uhi. PhD angah hun in zi nei-a tanu 2, kei le ka nau, zong nei hi. Sangnaupang visa bei ahimanin hih innkuan note Kawlgam ciahkik uhi. Hih bang ciahkikna in khialhna khat hi ci’n mukhia uhi. A li un Kawlpi le Zangkong ah aom dan uh nuamsa napiun ka nu ading khuahun pen thuaklahhuai khat ong suak hi. Amah le atanu tegelte West Germany ah exist visa tawh ka pai thei uhi.
NidanglaiGam mangtulak sung phu-a Vum Son pen Salween gunpi gei Sawletha, Karenni siah le galkap phual khat, ah ong tung hi. Tua panin maban zop theih nading kiphallo hi. Tua mun aa galkapte pen agilkial mahmah na hi uhi. Vum Son in pen khut guak tawh ngasa man thei se hi. Tua bangin akhut tawh ngasa mana gal phual aa teng khempeuh vak vah didek ahimanin galkapte’n zahtak mahmah uhi.
Tua hang mahin Chaing Mai ah paisuak theih nading phalna ngah thei suak hi. Chaing Mai ah Germany siikzum tawh kizom thei hi. Hih bang teng tawh West Germany aa om a innkuante tawh kigawm thei-a 1979 ciangdong tua gam ah om uhi. Vum Son nasepna company in amau innkuan US ah piang sak hi. Namgim khukte ah nasemkawmin Zo History laibu ading thukanna le laigelhnateh deihtak ong kipan thei ahi hi.
Zo History pen ahih leh 1986 kum in kihawmkhia zo hi. Hih in Zomite tungah khauh tak mahin nasemin mi tampite in sung khat, zang khat suan i hih lam telkhia thei uhi. Vum Som in Kawlgam aa Chin, India aa Mizo le Kuki akl Bangladesh aa Bawm minamte pen minam khat pan ong hiangkhiate hi uha hih Zo minamte pen Mangkangte ong lut ma le ong lut khit hunte ah kithehthang mang ahi uhi ci’n lakkhia ahi hi. Zo History in kigawmkhawmkikna (reunification) nasepna tampi piang sak-a tuni dong mah gua bang hinghing lai uhi.
Zo History akhet ahawm khit, ka pa pen tual vai le gam vaite ah deihtak ma ong pang semsem hi. Foundation for Democracy in Burma ii lutangpi dingin kum 5 sung sem hi. Committee for Restoration of Democracy in Burma ii pawllut khat zong ahi hi. Tua khitciangin Chin National Council le Chin Freedom Coalition-te ong phuankhia hi. Chin Forum zong ong gawmtuah thei hi. Hih Chin Forum pen mailam Chin State ah zat ding gam thukhunpi agelh ding ahi hi.
Zoi Innkuan, Washington DC, ii thudotpi dingin zong panla-a Political Affairs Committee of Chinland (PACC) ii thudotpi pawl ah zong kihel hi. Mihing ngahhuai vaite ah zong ka pa pen nak pan mahmah-a 1987 kum UN le UNHCR ah Kawlgam vai thugenna aneihna tungtawnin ngahhuai maphu khat ong suak hi. Zo History ah alunglutna hang mah in ZORO (Zo Reunification Organization) ii pawllut khat le ZOLITE (Zomi Literature Institute) aphuankhiate lak ah khat in kihel hi. Vum Son in hiamgam tawilohna thu pai zia aup mah bangin hiamgam tawilo-a langpan ziate ahilh hi. 1991-99 sung NCGUB le adang kipawlna tuamtuam ah nasem hi.
Vum Son ahih leh khantawn pilnasin khat ahi hi. Kawlgam thautawite in galhiam tawh lehpan ding athupit sak laitakun Vum Son in ahih leh hiamgam tawiloh langdona tawh deihtak panla hi. Ama dinmun tawh kisai kinial suah theih ding tampi oma ahizong amah in ahih leh ama upna aom bangin ma phu toto hi. Lai (thesis) khat ong gelha ‘Ne Win Doctrine’ cih ahih hi. Tua sungah Ne WIn in singnuai thautawite hangin hamphatna angahnate kawkkhia hi. Ama genna ah Ne Win in Kawlgam nam neu tualmite tungah a galkapte gamhtatnate akisam hi cih paulap ngah sak hi ci hi. Bekthamlo damdam le geelsiam takin nam neute aphiatsiang theih nading thautawi langpannate kisam sa hi cih ahi hi.
Gam vai nasepnate banah Vum Son in refugee tampi mah panpih hi. Germany atung masa Kawlgam pan refugee-te pen ka pa huhsa tampi mah om uhi. Azi tawh akikhen khit US atun zawhkhit nung a inn pen refugee akua mapeuh ading kong honsa ahi hi. Atanu tumpen, tua hun lai a kum 12 apha, Lianna bang zumkong mangkong ah tonpih thei zel hi. Amau unau gel in ahih leh amah pen Khamtung pan ong pai apiandang mi khat in mu liang uhi. Azi tawh akikhensiang khitteh Washington DC ah kituah hi. Bang hang hiam cih leh tua teng pen sum zonna hoih bek hilo athupizaw ah DC ah Mizo bulomkhat om hi. Mizo-te in u khat nau khat banga a angvannate mun tam simsim ah gen zel hi. Zang khat suan cih theikawmsa mahin Vum Son in a angvan-a atawpna ah kipawlkhawm hi.
Asawtloin Chin le adang refugee-te US ah ong lutlut thei uha tua bang mi tampite a inn ah ong ciahpihin gam vai gambel siauhna ah huhin panpih hi. Pawlkhat bang in amah pen Kawlgam suahtak nading kal masa hi, ci liang uhi. Zomite bek hilo avom akang minam kim ading a inn kong pen akihong ahi hi. Ni khat bang Vietnam-te khat in ka inn kong uh ong kiu-a Vum Son tawh va kimu lecin om nading mun ong pia ding hi, ong kici hi, ci hi. Vin,Vietnam-pa, pen California pan Washington DC ah nasep zonga ong pai ahi hi. Nasepna tuamtuam ah dawp kawikawi-a om nading nei keng cih zong gen thei zel hi. Tuaciangin Vum Son sam in kici hih tuak hi. Vin pen ko tawh kha 2 bang, akhongin, omkhawm hi. Annek lim hetlo ding cih thei ahimanin Vum Son in akong va kiu aa ko tawh ong ne in, va ci thei zel hi. Tua bang ciang Vin zong nitak an ong nekpih zela tun ahih leh zi tawh ta tawh om ta uhi.
Note: Mikang lai (English) tawh Pu Dr. Vum Son tanu gelhna pan Zolai tawh hong kiletkhia ahi in, hun ngahna zui in aban kizom lai ding hi.
Translated by- Tongsan Tanute